.

بر اساس آخرین اطلاعات بیش از 90 درصد تبادل تجاری كشور از طریق دریا انجام می گیرد. بنابر این صنایع دریایی یكی از مهمترین صنایع كشور محسوب می‌شود. صنایع دریایی علاوه بر كشتیرانی شامل حوزه‌های دیگری نیز می‌گردد. صنایع كشتی سازی، نفت و گاز فراساحلی و همچنین صنایع پشتیبان مانند كارخانه‌های تولید كننده تجهیزات، بنادر و پایانه‌ها، حمل كنندگان كالا و اجاره دهندگان كشتی، كارگزاران حمل و نقل، شركت‌های بیمه و موسسات مالی و اعتباری از آن جمله‌اند.
حوزه‌های یاد شده را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم كرد:

ـ زنجیره حمل و نقل دریایی

ـ منابع دریایی

در زنجیره حمل و نقل دریایی، مقوله‌های كشتی سازی، كشتیرانی و بندر و در حوزه منابع دریایی تاسیسات فراساحلی، مناطق ساحلی و منابع دریایی قرار دارند. تحقیق و توسعه در حوزه‌های یاد شده زمینه دستیابی به چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در حمل و نقل دریایی را فراهم می‌نماید.
دست اندركاران اصلی زنجیره حمل و نقل دریایی تفكر تحقیق و توسعه را در طرح خوشه ای بنا نهاده‌اند. بنابراین موضوعات اصلی تحقیق و توسعه عبارتنداز:

ـ كشتی سازی
ـ كشتیرانی
ـ بنادر
ـ ایمنی
ـ محیط زیست

اكنون به شرح موضوعی تحقیق و توسعه می‌پردازیم:

كشتی سازی

- طراحی:

اولین حوزه تمركز در مقوله كشتی سازی بر روی مسائل مرتبط با فرآیند طراحی است. زیرا توسعه فناوری در این زمینه عملكرد كشتی را ارنقاء و هزینه‌های ساخت و عملیات را كاهش می‌دهد. در حوزه طراحی توجه ویژه به موارد زیر ضروری است:
ـ ابزار نو و ابتكاری برای فرآیند طراحی اولیه، به ویژه استفاده از سیستمهای خبره
ـ بهبود ابزارهای فرآیند طراحی پایه هیدرودینامیك با تأكید بر بهبود موارد پیش‌بینی در محاسبات مقاومت كشتی در مقابل چگالی.
ـ اثر نیروهای خنثی كننده در طراحی بدنه، رفتار در هنگام مانور، و اثرات عمق محدود آّب.
ـ بهبود ابزار طراحی نیروی محركه
ـ بهبود ابزار پیش‌بینی رفتار ساختاری تولید

بهبود كارائی تولید حوزه دیگری است كه در پروژه‌های زیر می‌توان به آن پرداخت:
ـ افزایش اتوماسیون و استفاده از روبات در تولید.
ـ بهبود روش در فرآیندهای جوشكاری.
ـ بهبود روش در ساخت قطعات و اجزاء.
ـ روش های تضمین كیفیت و دقت در ساخت.

استاندارد سازی

استاندارد سازی و استفاده از پیمانه‌ها (Module) حوزه دیگری از تلاش‌های تحقیق و توسعه است كه در پروژه‌های زیر محقق می‌شود:
ـ استاندارد كردن اجزاء (Component)
ـ استاندارد كردن حوزه‌های عملیاتی مهم
ـ پیمانه بندی (Modularization)

استفاده از مواد جدید
تحقیق در این زمینه با هدف كاهش هزینه‌ها و بهبود كیفیت اجزاء برای نیل به قابلیت اطمینان بیشتر انجام می‌شود. زمینه تحقیق و توسعه در این مقوله به پژوهش در انواع مواد باز می‌گردد.
انواع مواد عبارتند از:
ـ مواد كامپوزیت
ـ فولاد آلیاژی ویژه با مقاومت زیاد
ـ فناوری تست غیر مخرب و اتصالات
ـ مواد حفاظت از خوردگی
1-5- بهبود فناوری تبادل اطلاعات
هدف از بهبود فناوری تبادل اطلاعات پیاده سازی یك سیستم یكپارچه تولید به عنوان مركز اطلاعات برای رسیدن به سطح بهینه اتوماسیون و قابل انعطاف در ساخت قطعات و اجزاء است. حوزه‌های تمركز شامل موارد ذیل است:
ـ پدید آوری فرمت‌های خنثی برای تبادل اطلاعات
ـ پیاده سازی معماری CIM (سیستم یكپارچه تولید رایانه ای) در فرآیند طراحی و تولید
ـ پیاده سازی سیستم‌های نظارت و مراقبت تولید و بازخورد آن، شامل مدیریت كیفیت، پشتیبانی مدیریت از چرخه عمر اطلاعات و پدیدآوری استانداردهای بیتشر برای سیستم‌های كنترل كشتی.

استفاده از فناوری اطلاعات ـ ارتباطات
امروزه فناوری‌های جدیدی در مدیریت و تبادل اطلاعات در دسترس است. كاربرد بخش‌های مناسب این فناوری‌ها در حوزه دریانوردی امری ضروری برای رقابت در این صنعت است. زمینه تحقیق عبارتند از:
ـ فناوری‌های سطح بالا و چند سطحی ارتباطات.
ـ ابزارهای واقعیت مجازی (Virtual Reality) .
ـ توسعه فناوری برای پشتیبانی شركت‌ها / كنسرسیوم‌ها ی مجازی
ـ بهبود فنون شبیه‌سازی و برنامه‌ریزی تولید.
ـ پیاده سازی سیستم‌های خبره برای پشتیبانی تصمیم‌گیری و استاندارد كردن ابزار طراحی EDI
بهبود محیط پشتیبان
برای بهبود كیفیت محیط پشتیبان با توجه به فاز طراحی، سه حوزه اصلی قابل بررسی خواهد بود:
ـ فرآیند آموزش
ـ مدیریت طراحی
ـ فلسفه و سازمان كار در ایجاد ساختار مجتمع دریایی

بهبود ایمنی
تمایل بین‌المللی ء تغییر قوانین ایمنی از دستوری به عملكردی است. با توجه به این رویكرد، قبول استانداردهای ایمنی، مبتنی بر ارزیابی جامع مخاطرات و كاهش اندازه ریسك‌های منتخب خواهد بود. توسعه و تطبیق فرآیند ارزیابی ریسك به نحوی كه كلیه مراحل طراحی را پوشش دهد، امری ضروری است. موارد تحقیق و توسعه در سه مقوله دسته بندی می‌شود:
ـ رعایت ایمنی در طراحی، شامل مقاومت سازه در مقابل آسیب، پایداری در مقابل خسارت، تجهیزات نجات، پیشگیری و اطفاء حریق
ـ اجرای فرآیندهای ارزیابی ریسك شامل: توسعه روشهای ارزیابی ریسك، توسعه ابزار ارزیابی ریسك، توسعه رده بندی سیستم‌های شكست در كشتی، اجرای نمونه‌های كاربردی
ـ ایمنی در فرآیندهای تولید

پایداری زیست محیطی
طراحی، «كشتی دوستدار محیط زیست» یك چالش است. ارائه راه حل باید تركیبی از عملیات اقتصادی و حفاظت زیست محیطی باشد. روشها باید به نحوی طراحی شوند كه از اثرات طراحی جدید، فرآیندها و اجزاء بر روی محیط زیست ارزیابی معقولی شود. حوزه‌های تمركز به شرح ذیل است:
ـ محدود كردن آلودگی عملیاتی
ـ استفاده از مواد «دوستدار محیط زیست»
ـ طراحی كشتی های «دوستدار محیط زیست»
شناورهای جدید برای كشتیرانی جدید
مبنای طراحی انواع جدید كشتی، رشد پایداری تجارت جهانی و فشارهای ناشی از رقابت در كشتیرانی است.
سرفصل‌های پژوهش در این زمینه عبارتند از:
ـ سرعت كشتی
ـ ایده های نو در صنعت كشتیرانی
ـ ایده های نو كاربردی در شناورهای دریارو و رودخانه‌رو، و شناورهای آبراه های داخلی

لجستیك دریایی
خدمات حمل و نقل دریایی فعالیت‌های مستقل نیستند، بلكه بخشی از الزامات لجستیكی و سیستمهای بین‌المللی تولید و تجارت می‌باشند. كارآئی لجستیك دریایی با توجه به كیفیت آن تعیین می‌شود. حوزه‌های پژوهش عبارتند از:
ـ مدیریت لجستیك، كه نیازمند بهبود در مدل‌سازی لجستیك و فناوری سخت‌افزاری و نرم‌افزاری اطلاعات و ارتباطات است.
- تجهیزات روی عرشه و سیستم‌هائی كه شامل طراحی یا بهبود سیستم‌ها و زیرسیستم‌های زیر می‌شود:
- سیستم یكپارچه كنترل كشتی
- سنسورهای مقاوم (Robust) برای پشتیبانی از طولانی كردن دوره تعمیرات اساسی
- آنتن‌های رادار
- توسعه مواد جدید برای افزایش عمر اجزاء ماشین‌آلات.
- بهبود تجهیزات مهاربندی
- بهبود سیستم‌های رانش دیزل ـ الكتریك

كشتیرانی
دومین حوزه تحقیق و توسعه ، صنعت كشتیرانی است. منظور از تحقیق وتوسعه در این صنعت یافتن نوآوری های جدید و استفاده از فناوری های نوین به صورت گسترده است. فناوری را به سادگی می‌توان نسخه برداری كرد اما این روش رقابت پایداری برای دست اندركاران این صنعت خلق نمی‌كند. از سوی دیگر استفاده از فناوری‌های نوین كه مبتنی بر دانش است به سادگی نسخه برداری نمی‌شود. تحقیق و توسعه در حوزه كشتیرانی در مقولات ذیل انجام می‌شود:

تغییرات در اقتصاد و بازار
تغییرات اصلی در بازارها و تولیدات بین‌المللی به وقوع می‌پیوندد. این روند، تأثیرات ژرفی بر تجارت و بازار كشتیرانی در دهه آینده خواهد گذاشت. موارد ذیل از عوامل اصلی این رخداد می‌باشد:
- افزایش جمعیت و مصرف انرژی
- جهانی سازی
- خدمات لجستیك
- خدمات ICT
لذا هدف از پژوهش در این حوزه یافتن نیروهای پیش برنده پیشرفت‌های فوق الذكر و نیز ساختن مدل‌های عددی (كمی و كیفی) برای تجزیه و تحلیل پیامدهای حمل و نقل بین‌المللی و صنعت كشتیرانی خواهد بود.

لجستیك و حمل و نقل چند وجهی
امروزه مزیت حمل و نقل چندوجهی نسبت به حمل و نقل زمینی بر همگان روشن است. به ویژه كه حمل و نقل آبی قادر به پوشش مسافات طولانی‌تر نیز می‌باشد. خدمات حمل و نقل چند وجهی باید با سیستم‌های یكپارچه مدیریت زنجیره تأمین پشتیبانی شود.
هدف از تحقیق و توسعه در این زمینه افزایش رقابت در سیستم‌های حمل و نقل چند وجهی است كه حمل و نقل آبی بعنوان بخشی كلیدی از آن محسوب می‌شود.
موارد پژوهش در این مقوله عبارتند از:
ـ مسیرهای جدید كشتیرانی
ـ مدیریت زنجیره تأمین (SCM)
ـ توسعه معماری ICT برای عملیات حمل و نقل چند وجهی
ـ استفاده مشترك از اطلاعات بین دست اندركاران حمل و نقل
ـ بازنگری استانداردهای واحد كالا
ملاحظات زیست محیطی و حمل و نقل پایدار
محیط زیست دریایی دارای اهمیت ویژه‌ای است. دریاها و اقیانوس‌ها علاوه بر سهولت بخشیدن به حمل كالا‌ها، خود نیز به عنوان منابع عظیمی از مواد غذایی و پروتئینی به شمار می‌روند. صورت های مختلف استخراج انرژی موج، نیروی حرارتی و جزر و مد از دیگر ویژگی های این محیط به شمار می‌رود. بستر دریا نیز در بسیاری از نقاط جهان دارای منابع سرشمار و غنی نفت و گاز و سایر فرآورده‌های معدنی است كه تجارت جهانی نمی‌تواند از آن‌ها چشم‌پوشی كند. استخراج منابع و معادن از كف دریاها و اقیانوس‌ها، محیط زیست آنرا دچار مخاطرات جدی آلودگی ساخته است كه می‌تواند زمینه ساز بروز مشكلات برای آیندگان شود.
آگاهی و نگهداری از محیط زیست دریایی از الزامات صنعت حمل و نقل دریایی بوده و از طراحی كشتی و اجزاء و سیستم‌های آن تا عملیات كشتی در دریا باید مورد توجه قرار گیرد.
توسعه فناوری و پژوهش در موارد ذیل تمركز می‌یابد:
ـ ارزیابی عملكرد زیست محیطی شامل مراقبت و مستند سازی
ـ تعریف استانداردها
ـ مدل سازی برای مراقبت از موارد آلودگی و حذف آثار آن از محیط زیست عملیاتی
ـ محاسبه هزینه‌های آلودگی ناشی از كشتیرانی (زیست محیطی، سوانح، آلودگی صدا، تراكم و زیرساخت‌ها) در مقایسه با سایر شیوه‌های حمل و نقل

منابع انسانی
استخدام افسران كارآزموده مهمترین چالش صاحبان كشتی در سر تا سر دنیاست. این چالش شامل بخش خشكی شركت‌های كشتیرانی نیز می‌شود. در بعضی كشورها مانند كشور ما تقاضا برای استخدام افسران كارآزموده بیشتر از عرضه آن است. لذا از افسران خارجی برای كار بر روی كشتی استفاده می‌شود. بنابراین مهمترین هدف در مقوله منابع انسانی، تربیت و پرورش نیروی انسانی كارآمد برای استفاده در خطوط كشتیرانی است.

فناوری اطلاعات و نگهداری ماشین‌آلات
فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) به عنوان یكی از فناوری های توانمند ساز، تأثیرات مهمی بر صنعت كشتیرانی، سازمان آن، عملیات و مدیریت كشتی دارد.
افزایش دسترسی به اطلاعات در مورد وضعیت كشتی هزینه‌های نگهداری و تعمیرات را كاهش داده و دیدگاه عمیقی به مالك كشتی برای تصمیم‌گیری می‌دهد. تبادل اطلاعات بین تأمین كنندگان تجهیزات و موسسه رده بندی زمینه استفاده كارآمد از كارشناسان و نیز پشتیبانی را فراهم می‌نماید. حد اعلای این چالش، یكپارچگی نیروهای صاحب صلاحیت مستقر بر روی كشتی، دفاتر شركت و صنایع پشتیبان است كه موجب بهبود عملیات و نگهداری و تعمیرات كشتی می‌شوند و زمینه را برای پاسخگویی به عملیات ایمن و پیشگیری از آلودگی فراهم می‌سازند.
زمینه‌های پژوهش و توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات را می‌توان در موارد زیر مشاهده نمود:
ـ استاندارد سازی اطلاعات به نحوی كه ناوبری و سیستم اتوماسیون به صورت یكپارچه عمل نمایند.
ـ استفاده از دستورالعمل‌های الكترونیكی برای تجهیزات و عملیات نگهداری و تعمیرات
ـ سیستم‌های نگهداری و تعمیرات مبتنی بر رایانه

بنادر
سومین حوزه در پژوهش و توسعه فناوری صنعت بندر است. اتصال بنادر به حمل و نقل تركیبی و اجزای مختلف حمل و نقل ملی به یكدیگر، گلوگاه‌هایی را ایجاد كرده كه كلیه عوامل داخلی بندر مانند تجهیزات بندری، محوطه‌های بندری، جاده‌های داخل بندر و دروازه گمرك و عوامل خارجی نظیر افزایش تولید صنایع، رشد صادرات، واردات و ترانزیت كالا، تحولات نظام اقتصادی جهانی، قوانین بین‌المللی و انجام پروژه‌ها در دیگر كشورها در جابجایی و شكل یافتن این گلوگاه‌ها مؤثر می‌باشد. توسعه بنادر تجاری كشور به دلیل تنوع و تعدد متغیرهای درونی و محیطی با چالشهای عمده زیر مواجه می‌باشند :
عوامل تأثیرگذار داخلی شامل موارد زیر است:
ـ قوانین جدید بازرگانی و گمركی كه ناشی از تغییر سیاست های مختلف است.
ـ تغییرات سریع زیرساخت های حمل و نقل
ـ تغییر تجهیزات و غیره
عوامل تأثیرگذار خارجی شامل موارد زیر است:
ـ تغییر شكل اقتصاد جهانی
ـ تغییر سیاست ها و قوانین بین‌المللی
ـ تحولات نظام سیاسی جهان
نیاز به گسترش تجارت خارجی و كمك به رشد اقتصاد ملی، مسئولیت سنگینی را بر دوش بنادر همة كشورها به ویژه بسیاری از كشورهای در حال توسعه نهاده است. بنابراین، نقش بنادر دستخوش تغییر شده است. فعالیت بندر دیگر محدود به بارانداز و محوطة اطراف آن نیست. بنادر اكنون در زمینه كلیه فعالیت هایی كه جزئی از زنجیره حمل و نقل هستند، فعالیت دارند. در برخی از بنادر، این فعالیت های جدید افزون بر یك سوم از درآمد بندر را تشكیل می‌دهند. در طول دهه‌های 1950 و 1960، برخی از بنادر سنتی (كه قبلاً تنها مراكز حمل و نقل بودند) به نحو فزاینده‌ای به مركز خدمات تجاری و اقتصادی تبدیل شده‌اند و در برخی موارد به میزان قابل توجهی بر ارزش كالاهایی كه جابجا می‌كنند، افزوده‌اند. طی ده سال اخیر، این فرآیند در برخی از بنادر بسیار پر رفت و آمد سرعت گرفته است. بنادر امروزی خدمات متنوعی ارائه می‌دهند كه از مرزهای متعارف بنادر قبلی فراتر رفته است. از جمله می‌توان از فعالیت های توزیع نام برد. امروزه یك زیربنای اطلاعاتی تمام عیار نیز به زیربنای فیزیكی بنادر اضافه شده است كه برخی آن را «ساختار اطلاعاتی» (Infostructure) نامیده‌اند.
بنابراین، بنادری كه به این سمت حركت كرده‌اند به سكوهای لجستیكی واقعی برای تجارت بین‌المللی تبدیل شده‌اند.
تحولات یاد شده تحقیق و توسعه در باره نقش جدید بنادر را ضروری می سازد. مقولات اصلی
پژوهش و توسعه فناوری عبارتند از:
- توسعه ظرفیت
موارد پژوهش در زمینه توسعه ظرفیت بنادر عبارتنداز:
زیر ساخت های پایه شامل:
- لایروبی
- سازه های اسكله
- توسعه زمین بندر
- مراكز خدمات راه آهن و شناورهای كوچك
- زیرساخت ایمنی
- زیرساخت حمل و نقل در پایانه ها
- زیرساخت های پیشرفته شامل:
- پایانه های پسكرانه ای(بنادر خشك)
- زیرساخت خط لوله صنعتی
- انبار
- مناطق توزیع
- تجیهزات تخلیه و بارگیری
- سیستم های حمل ونقل كالای ویژه
- تسهیلات تخلیه و بارگیری كالای ویژه(شامل كلیه تسهیلات مربوط به آب و هوا وكالاهای پروژه‌ای)
- تسهیلات مربوط به افزایش استفاده از زمین
ارتقا بهره‌وری شامل:
- سیستم جامعه بندری مبتنی بر WEB
- سیستم اطلاعات بندری
- سیستم های ICT برای تجارت كالا
سرمایه گذاری شامل:
- جذب سرمایه برای سرمایه گذاری مشترك
- سرمایه گذاری در توسعه زمین های بندر
- بازاریابی و تبلیغ بندر
- جذب شركت ها
- زیر ساخت های آموزش نیروی انسانی

ایمنی
ایمنی در حمل و نقل بندری و دریایی عبارت است از سطح تضمینی كه متولیان حمل و نقل دریایی و بندری در حفظ جان و مال كلیه ذی‌نفعان سیستم ارائه می‌دهند. ایمنی در حمل و نقل و به خصوص در زمینه حمل و نقل بندری و دریایی امری تخصصی است كه مشتریان و كاربران این سیستم‌ها آشنایی زیادی با نحوه تامین و تضمین این امر ندارند. بر اساس ادبیات ایمنی حمل و نقل، ایمنی نتیجه اقدامات و برنامه ریزی¬ها در زمینه چند مقوله مختلف است:
- طراحی برای ایمنی، شامل مقاومت سازه های بندری در مقابل آسیب، پایداری در مقابل خسارت، تجهیزات نجات، پیشگیری و اطفاء حریق.
- پیاده سازی فرآیندهای ارزیابی ریسك شامل: توسعه روشهای ارزیابی ریسك، توسعه ابزار ارزیابی ریسك، توسعه رده بندی سیستم‌های شكست در بندر، اجرای نمونه‌های كاربردی.
- ایمنی در فرآیندهای عملیاتی

محیط زیست
حمل‌ و نقل‌ دریایی‌ شامل‌ بخش‌ بندر (بنادر تجاری‌، پایانه های‌ نفتی‌، تعمیرگاه‌ كشتی ها و اسكله‌های ‌صیادی) و بخش‌ دریایی‌ (واحدهای‌ شناور) می باشد، هر كدام‌ از این‌ بخش ها بسته‌ به‌ نوع‌ فعالیتی‌ كه‌ در آنها انجام‌ می‌ پذیرد منجر به‌ تولید زائداتی‌ می‌ شوند كه بطور بالقوه می توانند منبعی برای آلودگی دریا محسوب گردند. جمع‌ آوری‌، بازیافت، پردازش‌ و دفع‌ صحیح این مواد اثر قابل توجهی بر كاهش آلودگی دریا ناشی از حمل و نقل دریایی برجای خواهد گذاشت. گزینه دیگر برای كاهش مواد آلاینده در دریا، مقابله و پاكسازی این مواد پس از ریزش به دریا می باشد. زمینه های پژوهش در این مقوله عبارتند از:
- حفظ محیط زیست دریایی و مبارزه با آلودگی آب دریا
- ارزیابی عملكرد زیست محیطی شامل مراقبت و مستند سازی
- تعریف استانداردها
- مدل سازی برای مراقبت از موارد آلودگی و حذف آثار آن از محیط زیست عملیاتی

نتیجه
حوزه‌های اصلی توسعه فناوری در حمل و نقل دریایی عبارتند از:
ـ كشتی سازی
ـ كشتیرانی
ـ بندر

- كشتی سازی
تمركز در حوزه كشتی سازی برای پژوهش و توسعه فناوری بر مقولات زیراست:
- طراحی
- تولید
- بازیافت
- انواع جدید كشتی
- تجهیزات و سیستم‌های كشتی
- ایمنی و نیازهای زیست محیطی

- كشتیرانی
مباحث قابل تعمق در حوزه كشتیرانی برای انجام پروژه‌های پژوهشی به قرار ذیل است:
- اقتصاد و تغییرات در بازار
- لجستیك و حمل و نقل چند وجهی
- منابع انسانی و تجهیز نیرو
- كاربرد ICT در عملیات و نگهداری و تعمیرات
- ایمنی كشتیرانی در آب های ساحلی

- بنادر
در حوزه بنادر مطالعه و پژوهش بر روی سرفصل‌های ذیل انجام می‌شود:
- ظرفیت‌های پذیرش انواع كالا
- ارتقاء بهره‌وری
- ایمنی و امنیت
- محیط زیست دریایی

منبع:www.iranmarine.ir